Zoveel boeken, zoveel meningen en ook zoveel meningen over welke boeken literatuur zijn en welke niet. Wie bepaalt eigenlijk of een boek literatuur is? Is er een eisenlijst waaraan een literair boek moet voldoen of bepalen de lezers zelf of iets wordt beschouwd als literatuur?
het begon met litteratura
Het woord literatuur komt van het Latijnse woord litteratura. Het betekent “het gebruik van letters” of “schrijven”. In het begin was alle geschreven tekst dus literatuur. Maar zo rond 1800 werd literatuur ook als een soort waardestempel gebruikt. Een boek dat werd gezien als literair werd voor meer aangezien dan commerciële verhalen.
literatuur vandaag de dag
Tegenwoordig wordt literatuur vooral als waardestempel gebruikt. Een boek dat door de kenners en critici wordt aangeduid als literair, wordt vaak als waardevoller gezien, dan een boek dat puur voor vermaak is. Maar is dat wel zo? Want de vraag blijft: wie bepaalt wat literatuur is? Spoiler: daar is geen eenduidig antwoord op te geven. Zelfs onderzoekers kunnen geen eenvoudig antwoord vinden op de vraag wat literatuur precies is.
onderzoek naar literatuur
Er wordt heel wat onderzoek naar literatuur gedaan. Vooral naar de betekenis van specifieke literaire werken en de maatschappelijke impact ervan. Ook wordt er onderzocht wat wordt gezien als literair en wat niet. En ja, er wordt ook onderzoek gedaan naar wie dat bepaalt. Het korte antwoord is: wij allemaal. Flauw he. Toch is het wel zo, want wat wordt gezien als literatuur bepalen uitgeverijen, recensenten, critici, onderzoekers en uiteindelijk ook de lezers samen. Omdat er geen eenduidige definitie is van literatuur, wordt meestal de ‘gemiddelde mening’ aangehouden om te bepalen of een boek literatuur is of niet.
het onderzoek van karina van dalen-oskam
Karina van Dalen-Oskam is een Nederlandse onderzoeker die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar wanneer we iets als literatuur beschouwen en wanneer niet. In de video hieronder licht ze haar onderzoek zelf toe. Maar de conclusie is toch wel wat wrang: want ben je wit en man, dan is de kans groter dat jouw werk als literair wordt gezien. Ook helpt het als je een literaire prijs hebt ontvangen. Dat roept dan toch weer de vraag op: bepalen we dan wel met z’n allen wat literatuur is, of worden we met z’n allen beïnvloed door een groepje (witte mannelijke) ‘experts’. Want denk jij dat je zonder te weten wie de schrijver is en zonder te weten wat andere mensen van een boek vinden, kunt bepalen of een boek literatuur is?
Het antwoord zou ‘ja’moeten zijn, want jouw mening telt net zo goed mee als die van ieder ander. Toch zullen veel mensen het moeilijk vinden om een boek zonder enige vorm van context te betitelen als literair. Dus ook al bepalen we met z’n allen wat literatuur is en wat niet, we worden toch flink beïnvloed door een klein groepje mensen die als eerste roepen of een boek wel of niet literatuur is.
geen literatuur zonder context
Veel mensen hebben geprobeerd vast te stellen wat de regels van literatuur zijn. Uit de meeste onderzoeken komen de volgende drie aspecten: de culturele impact van een werk, de esthetische componenten van een tekst en persoonlijke factoren van de lezer. Als je dit heel plat slaat is de context waarin een boek verschijnt en gelezen wordt een enorm bepalende factor voor of het wordt gezien als literair of niet. Nogmaals: zou je zonder context (dus zonder te weten wie de schrijver is, wanneer het boek geschreven is en wat de culturele achtergrond van de schrijver is) kunnen bepalen of een werk literair is of niet? Waarschijnlijk niet, want die context bepaalt ook voor ons als lezer of we iets literair vinden of niet.
grenzen opzoeken
Een boek wordt dus gezien als literatuur als het een culturele impact heeft, het mooi of bijzonder is opgeschreven en het voldoet aan het idee van wat literair is volgens de lezer. Het culturele aspect heeft door de tijd voor veel discussie gezorgd. Wat nu als een groot literair werk wordt gezien, kan toentertijd wel verbannen zijn.
W.F. Hermans werd in 1952 voor de rechter gesleept omdat hij de katholieken zou hebben beledigd in zijn boek Ik heb altijd gelijk. Ook Gerard Reve werd aangeklaagd wegens ‘smalende godslastering’ voor zijn roman Nader tot U in 1966. Hij werd vrijgesproken, maar ging toch in hoger beroep. Waarom? Omdat al die aandacht voor zijn boek, hele goede marketing bleek te zijn.
Nu zien veel mensen de werken van Hermans en Reve als literair. Daarom gaat literatuur voor veel mensen ook over het opzoeken van grenzen en ongemakken blootleggen. Maar wat vandaag een grens is, kan morgen de normaalste zaak van de wereld zijn. Tijd en cultuur hebben dus een enorme impact op wat wel en niet wordt gezien als literatuur.
dus wat is literatuur?
Op die vraag is dus geen simpel antwoord te geven. Je zou kunnen zeggen dat experts zoals recensenten en uitgeverijen bepalen wat literatuur is, omdat de rest van de mensen hen toch een beetje napraat. Je zou ook kunnen zeggen dat de context en de tijd waarin een werk gelezen wordt, bepaalt hoe literair een boek is. Zelf vind ik dit filmpje het dichts in de buurt komen bij wat ik literatuur vindt:
Dus zeg het maar: wat is volgens jou literatuur en wat zijn volgens jou de beste literaire werken?